Doğal Bir Gübre Olan Kompost Hakkında Her Şey

Toprak sağlığını iyileştirmek, sera gazı salınımını önlemek, besinleri geri dönüştürmek ve kuraklık etkilerini hafifletmek gibi çevresel faydalar sağlayan kompost hakkında bilmeniz gereken her şey yazımızda.

Kompost nedir?

Yapraklar ve besin atıkları gibi organik maddelerin, toprağı ve bitkileri zenginleştiren kıymetli bir gübreye, doğal yolla geri dönüşmesi sürecine kompost deniyor. Esasında yetişen her şey eninde sonunda doğada çözünüyor; kompost bakteri, mantar ve diğer organizmalar -solucan, tespih böceği ve iplik kurdu gibi- için ideal ortamı yaratarak süreci hızlandırıyor. Sürecin sonunda ortaya çıkan, gübreli toprağa benzeyen, çözünmüş maddeye kompost deniyor. İçerdiği zengin besleyici öğeler sayesinde bahçecilikte, çiçekçilikte ve tarımda kullanılan kompost, çiftçiler tarafından ‘siyah altın’ olarak anılıyor.

Organik atıklar endüstriyel düzeydeki kompostlama tesislerinde, küçük ölçekli topluluk kompostlama sistemlerinde ve anaerob çürütücülerde işleniyor. Biz yazımızda, çıkarttığınız organik atıklardan kıymetli toprak üretebileceğiniz ev kompostlamasının derinliklerine ineceğiz.

Kompostun faydaları nelerdir?

Atık oranını azaltır

Kompostlama, ev içi organik atıkların geri dönüştürülmesi için en ideal yöntemdir. Yemek artıkları ve bahçe atıkları, çöpe attıklarımızın %28’ini oluşturuyor. Arazilere dökülen yemek artıkları sadece doğaya bir yük olmakla kalmıyor, işlenmesi de maliyetli oluyor. 2019 senesinde kentsel atıkların Amerika Birleşik Devleti’ne yaklaşık maliyeti ton başı 55 dolardı. Sadece 2017 senesinde 267 milyon ton kentsel atığın ortaya çıktığı ve bu yığının üçte ikisinin arazilere döküldüğü veya yakıldığı gerçeği bir yana konduğunda, atık yönetimine ne denli kaynak ayrıldığını görebiliriz. Evde kompostlama ile hem arazilerdeki yükü hafifletebilir hem de onu evimizde kullanabileceğimiz pratik bir gübreye dönüştürebiliriz.

Arazilerden yayılan metan gazının önüne geçer

Genellikle organik maddeler doğada, oksijen gereksinimi duyan mikroorganizmalar tarafından çözünür. Kompostlanabilir atıklar arazilere döküldüğünde, diğer olağanüstü miktardaki çöpün altında kalır ve çözücüler için bu gibi ortamlar oksijensizdir. Dolayısıyla organik maddeler, oksijen gereksinimi duymayan organizmalar tarafından çözünmeye başlar. Bu süreçte ortaya, bir yan ürün olarak, biyolojik gaz çıkar. Bu biyogazın %50’si metan %50’si karbondioksittir ve metan karbondioksitin 28 ila 36 katı daha etkili oranla ısıyı atmosferde tutar.

Katı atık yapısının arazilere dökmek üzerine tasarlandığı modern çağda, besin atıklarının sadece %6’sı kompostlanıyor.

Toprak sağlığını iyileştirir ve erozyonu azaltır

Kompost, büyük ölçekli tarım sistemlerini iyileştirmenin olmazsa olmaz bileşenidir. Kompostta bitkilerin ihtiyacı olan üç temel besin bulunur; nitrojen, fosfor ve potasyum. Ayrıca kalsiyum, magnezyum, demir ve çinko gibi diğer zaruri elementlerin de izleri yer alır. Zararlı kimyasallar içeren sentetik gübreler kullanmak yerine kompost, organik bir alternatif sunar.

Suyu tutar

Tarım, %80’lik dilimi ile, Amerika’nın majör su tüketicisidir. Sulama sistemleri efektif olsa da bu sistemler çiftçiler için pahalı ve zaman harcayıcıdır. Buna ek su, dünya genelinde suya ulaşmak gittikçe imkansızlaşıyor.

Peki kompost bu konuda nasıl yardımcı oluyor? Araştırmalar, organik maddelerle zenginleştiğinde toprağın su tutma kapasitesinin arttığını gösteriyor. Öyle ki bir hektardaki her %1’lik madde artışı ile 76 litre suyun toprakta tutulması sağlanıyor.

Bireysel besin atığını azaltır

Sarsıcı orandaki besin atığından tüketiciler sorumlu. Dört kişiden oluşan ortalama bir Amerikalı aile her ay 150 dolar değerinde besini çöpe atıyor. Bu oran 70’lerden itibaren %50 oranında arttı. The Guardian’ın 2016 raporuna göre Amerikalı satıcılar ve tüketiciler 60 milyon ton veya 160 milyar dolar değerinde atık üretti. Besin atıklarından kaynaklanan etkileri azaltmanın en iyi yolu, en başta atık oluşmasının önüne geçmek, şüphesiz. İkinci yol ise, onları çöpe atmak yerine kompostlamak.

Ev kompostu çeşitleri

Kompostlama hem iç mekânda hem bahçede yapılabilir ve isterseniz basit isterseniz komplike yöntemleri vardır. Evde kompost yapmanın en iyi yolu birkaç etmene bağlı; nerede yaşadığınıza/yeterli yerinizin olup olmamasına, ürettiğiniz organik atık miktarına, ürettiğiniz organik atığın türüne ve kompostlama süreci için ne kadar zaman harcayacağınıza.

İki tür kompostlama çeşidi vardır: soğuk (pasif kompostlama) ve sıcak (aktif kompostlama). Soğuk kompostlamada organik maddeler yavaşça, en az uğraşla ve bakımla doğaya karışırlar. Organik olan her şey eninde sonunda çözünür; soğuk kompostlama, çok ufak bir müdahale ile doğa ananın işini yapmasına izin vermektir. Kompost bileşenlerinin oranı, düzenli havalandırma veya nem dengesi hakkında endişe etmenize gerek yoktur. Eğer düşük oranda organik atığınız varsa ve sürece müdahale etmek istemiyorsanız soğuk kompostlama en ideal yoldur. Kullanılabilir kompost elde etmek içinse 1 ila 2 sene beklemenize gerekir. Buna ek, soğuk kompostlamada patojenleri öldürecek denli yüksek sıcaklığa ulaşılmadığı için, bitmiş üründe zararlı bakteriler, solucanlar veya yabani otlar görülebilir. Çözünme çok yavaş olduğu için, sıcak kompostlamaya kıyasla, daha fazla koku veya nem ortaya çıkabilir.

Sıcak kompostlama daha hızlıdır ve fakat daha yönetilebilir bir süreçtir. Bu yöntem, organik atıkların çözünmesi için karbon ve nitrojen arasındaki optimum dengeyi bulmak üzerine kuruludur. Ayrıca organizmaların ilgisini çekecek oksijen-bakımından-zengin ortamı yaratmak adına hava ve su dengesinin çok iyi ayarlanmasını gerektirir. İdeal koşullarda final kompost 4 hafta ila 12 ay arasında üretilir. Eğer iyi yönetilirse yüksek sıcaklık yabani otları, bitki hastalıklarını, pestisitleri veya larvaları öldürebilir.

Kompost nasıl yapılır?

Kompost bileşenleri

Organik atıkları çözecek organizmaların harekete geçmesi için dört element gerekiyor; nitrojen, karbon, hava ve su. Tüm çözünebilir maddeler, farklı oranlarda nitrojen ile birlikte, karbon içerdiğinden kompostlama, en iyi karbon ve nitrojen dengesi ile hava ve su dengesine ulaşılmasını sağlayacak doğru malzeme kombinasyonlarıyla başarılı olur. Kompost yığını için en ideal karbon-nitrojen oranı her bir nitrojen için 25 ila 30 birim karbondur. Eğer yığında çok fazla karbon yönünden zengin malzeme olursa kompostlama daha uzun sürer ve kuru bir sonuç verir. Nitrojen yönünden zengin malzemeler fazla olursa daha cılız, ıslak ve kokulu bir sonuç verir.

Nitrojen için ‘yeşiller’

Yaşamın yapı taşlarından olan nitrojen, hem bitkilerin hem hayvanların büyümesi ve yeniden üretimi için olmazsa olmazdır. Kompost yığınınızda taze ‘yeşil’ organik malzemelere yer verirseniz çözücülerin büyüyebileceği ve hızlıca yeniden üreyebilecekleri bir ortam yaratabilirsiniz. Bunun için ev kompostunuza kesilmiş çimen artıkları, yemek atıkları ve kahve posası koyabilirsiniz.

Karbon için ‘kahverengiler’

Tüm yaşam formları için elzem olan karbonu kahverengi bitkilerde bulabilirsiniz. Karbon, çözücüler için besin kaynağıdır ve onları atıkları parçalarken hayatta tutar. Klasik kahverengiler için solmuş yapraklara, dallara, sürgünlere ve kağıda başvurabilirsiniz.

Ev kompostunuzda ideal karbon-nitrojen dengesini her bir yeşil malzeme için 2 ila 4 kahverengi malzeme ile yakalayabilirsiniz.

Oksijen ve su

Son olarak, diğer tüm yaşayan organizmalar gibi, çözücülerin hayatta kalmak için oksijene ve suya ihtiyacı vardır. Hızlandırılmış ev kompostlama sürecini garantiye almak için kompost sisteminizde doğru oksijen ve su dengesini sağladığınızdan emin olmalısınız. Uygun hava akışına malzemeleri kat kat koyarak ulaşabilirsiniz. Malzemeleri küçük parçalara ayırmalı ve yığını düzenli olarak karıştırmalısınız. Kompost yığının ideal nem oranı yaklaşık olarak sıkılmış bir süngerinki gibi olmalıdır. Eğer yığınınıza besin artığı koyduysanız kompostunuz yeteri kadar ıslak olacaktır; değilse su ekleyebilirsiniz.

Sıcaklık

Sıcak kompostlama ancak yeşiller, kahverengiler, hava ve su dengesi organizmaları harekete geçirecek ideal koşullar oluştuğunda başarılı olur. Bu yığın içinde ulaşılabilecek en yüksek sıcaklık 54 ila 60 santigrat derecedir. Bu yüksek sıcaklık tüm zararlı bakterilerin ve organizmaların ortadan kalkmasını sağlar.

Düzenli havalandırma

Havalandırma oksijenli ortamı teşvik eder, bu da kompostlama sürecinin hızlanmasını ve kötü kokuların azalmasını sağlar. Yaz aylarında yığını haftada bir kez, kışın ise her 3-4 haftada bir karıştırmanız önerilir. Ayrıca doğal hava akışını artırmak için borulardan veya geniş çubuklardan da yardım alabilirsiniz.

Nemi koruma

Nem, kompostlama için zaruridir. Çok kuru bir yığın süreci bir hayli yavaşlatır. Çok ıslak bir yığın ise oksijensiz bir ortama yol açabileceğinden kompostun kötü kokmasına neden olur. Yığınınız kuruduğunda su, çok nemlendiğinde ise karbon-yoğun kahverengilerden ekleyebilirsiniz.

Boyut

Kompostlama için en ideal boyut 1 metreküplük bir sandık veya yığındır. Oksijen tüketen organizmaların iyi gelişmeleri için yeterli sıcaklığı üretmek istiyorsanız büyük oranlara ihtiyacınız olacaktır. Ancak boyut büyüdükçe organizmaların hava alması ve sizin onu karıştırmanız zorlaşır. Yığının içine attığınız parçalar da ne kadar küçük olursa süreç o kadar hızlı ilerler. Kural, bir parmaktan daha kalın bir şey koymamaktır.

Konum

Kuru ve gölgeli yerler, kompostlama için idealdir. Eğer yağmurlu bir iklimde yaşıyorsanız kompost yığınınızı veya sandığınızı drenajı zayıf olan yerlerde tutmaktan kaçınmalısınız. Eğer güneşli bir yerdeyseniz yığını veya sandığı gölgede bir noktada yerleştirerek onu sürekli ıslatmak zorunda kalmazsınız.

Yığınınızı oluşturmaya farklı yeşil ve kahverengi katlar ekleyerek başlayabilirsiniz. Son katın kahverengi olmasına özen gösterin. Eğer gerekiyorsa yığını ıslatabilirsiniz. Yığını dört günlüğüne, çözünmenin başlaması için, yalnız bırakın. Daha sonra düzenli olarak tırmıkla karıştırın ve nem dengesini izleyin.

Kompost sandığı

Küçük ölçekli, evde kompostlama için sandık kullanmak en pratik yöntemdir.

Kapalı Sandık

Kompostlama malzemelerinizi bir arada, havayı ve nemi kaybetmeden, tutabileceğiniz sisteme kapalı sandık denir. Genel olarak kapalı sandıkların altları, sandığı toprağa yerleştirmenize yardımcı olması için, açık olur. Bu sayede gelişmekte olan bileşenler doğrudan toprağa nüfuz edebilir. Kompostlama sandığını satın da alabilirsiniz kendiniz de yapabilirsiniz; sadece üstünün daha fazla malzeme ekleyebilmeniz için açılıp kapandığından emin olun. Hava akışını sağlamak için sandığınızın malzemesine göre üzerinde hava delikleri açın. Eski ahşap çekmeceleri, çöp tenekelerini, paletleri, ahşap kasaları bunun için kullanabilirsiniz.

Açık Sandık

Açık kompostlama sistemi daha az bakım gerektirir ve tipik olarak telle çevrilmiş bir alanı kapsar. Yığın, herhangi bir koruma alanı olmadan malzemelerin toprağa üst üste atılması ile yapılır. Bunun bir numaralı dezavantajı hayvanların veya böceklerin malzemelere kolayca ulaşabilmeleri ve yığının bir sınır içinde toplanamamasıdır.

Tambur

Bir zemin üzerine yerleştirilmiş, üzerindeki kulbu sayesinde döndürülebilir kapalı kutular, tambur olarak adlandırılır. Tasarımı sayesinde havalandırma ve içerdeki atığı karıştırma işlemlerini çok daha kolay bir şekilde yapabilirsiniz. Tamamen kapalı olması nedeniyle nemi ve sıcaklığı çok iyi muhafaza eder. İdeal koşullar oluşturulduğu takdirde tamburda kompostlama süresi 3 hafta içinde tamamlanmış olur.

Solucan kompostu (vermicomposting)

Eğer sınırlı bir dış mekân kullanımınız varsa solucan kompostu en ideal iç mekân kompostlama yöntemidir. Tüm sene boyunca bodrumunuzda veya garajınızda veya hatta lavabonuzun altında yapabilirsiniz. Solucan kompostu doğal, kokusuz bir süreçtir ve size 3 ila 6 ay içinde besin değeri yüksek gübre üretir.

En basit haliyle solucan kompostu, havalandırma ve su gideri için yanlarına ve altına delik açılmış ahşap veya plastik bir kutunun içinde yapılabilir. En ideal kurulum uzun kutuyu kısa kutunun içine yerleştirmektir; bu sayede atılan suları da kontrol edebilirsiniz. Solucanlar için doğru oranda hava ve nemin olduğu yırtılmış kağıt, karton, kuru yaprak gibi karbon-yoğun malzemelerden bir yatak ve biraz toprak ekleyin. Solucanları haftada bir yemek artıklarınızla besleyin. Meyve ve sebze kabukları, ekmek ve tahıllar, kahve ve çay posası en sevdikleri besinlerdir. Hayvansal besinler ve yağlar ile kavun kabuğu veya mısır koçanı gibi kalın artıklar tercih etmeyin.

Solucan kompostu için en iyi tür, bakımı çok kolay olan ve toprak yerine kompost ortamını tercih eden kırmızı solucandır. Kırmızı soluncanlar bir günde vücut ağırlıklarının yarısı kadar besin tüketebilirler.

Neler kompostlanır?

Topraktan gelen her şeyi evde kompostlayabilirsiniz. Her ne kadar hayvansal ürünler belediyelerin atık tesislerinde işlenebiliyorsa da evde kompostlamada bu ürünlerden kaçınmanız gerekiyor.

Kompostlayabileceğiniz maddeler; küçük parçalar halinde karton ve kağıt, kahve posası ve filtresi, yumurta kabukları, odun külü, sebze ve meyveler, biçilmiş çim artıkları, saç ve tüy, kuru ot ve saman, ev bitkileri, yapraklar, gazete, yemişlerin kabukları, talaş, çay posası, kıymık.

Kompostlamamanız gereken maddeler; ceviz ağacı yaprağı, kömür külü, süt ve süt ürünleri, hastalanmış bitkiler, her türlü yağlar, et veya balık kemiği ile artıkları, evcil hayvan atıkları, plastik gibi organik olmayan maddeler.

Kompost nasıl kullanılır?

Kullanılabilir hale gelmeden önce kompost tamamen dengelenmek ve olgunlaşmak ister. Olgunlaşmamış kompost bitkilerinize zarar verebileceği gibi bahçenizdeki diğer kemirgenleri ve böcekleri harekete geçirebilir. Yığınınızın olgunlaşması için ona malzeme eklemeyi bırakmalısınız. Tamamlanmış kompostu anlamak için şu karakteristiklere bakabilirsiniz; kolayca ufalanan ve yumuşak bir dokuda mı, orman veya yağmurlu bir gün gibi kokuyor mu, rengi koyu ve zengin mi, orijinal yığınınızın üçte biri kadar mı?

Kompostunuzun olgunlaştığını teyit ettiğinizde onu saksı topraklarına ekleyebilir, toprak örtüsü olarak serpebilir, meyve veren ağaçların topraklarına karıştırabilir, bahçe toprağınızı zenginleştirmek için kullanabilirsiniz.

Kompostun kötü gitmesi söz konusu değildir; fazla ıslak, fazla kuru veya fazla eski olabilir. Eskiden yaptığınız bir kompostu da pekala kullanabilirsiniz, sadece taze komposttaki kadar besin içermediğini bilmelisiniz.

Kompostun kesin bir formülü yoktur; kendi ortamınızda en iyi komposta ancak zamanla ve deneyimle ulaşabilirsiniz. Biyolojik bir süreç olduğu için her denemenizde, aynı yöntemi kullansanız dahi, farklı sonuçlar elde edebilirsiniz. Yine de kompost yığınınız ne olursa olsun, eninde sonunda çözünür. Üzerinde ne kadar vakit harcarsanız, o kadar deneyim kazanırsınız.