Yapay Zekâ Düşünmeyi Unutturuyor mu?

Yapay zekâ çağında düşünme becerilerimiz nasıl evriliyor? Eleştirel düşünme, sezgi ve kavramsal muhakeme yapay zekâ karşısında geri mi çekiliyor? Bu yazıda, yapay zekânın düşünce süreçlerimize etkisini inceliyor, zihinsel dayanıklılığı korumanın yollarını keşfediyoruz.

Bugünün dünyasında “değişim”den çok daha fazlasını yaşıyoruz: Dönüşüm. Yani bir şeyin, bir daha eski haline dönemeyecek biçimde evrilmesi… Yapay zekâ da hayatımıza tam olarak böyle dahil oldu: Sessiz değil, sarsıcı bir dönüşümle.

Başta “yapay zekâyı kullanıyorum” diyorduk. Şimdi “yapay zekâya danışıyorum” demeye başladık. Bu küçük gibi görünen dil değişimi, büyük bir zihinsel kırılmaya işaret ediyor. Artık sadece kullanan değil, söylediklerini uygulayan hâle geliyoruz. Üstelik çoğu zaman sorgulamadan.

Elbette yapay zekâ hızlı, net ve etkili çözümler sunuyor. Özellikle veri analizi, tahminleme ve otomasyon gibi alanlarda başarısı tartışmasız. Ancak bu çözümler, duygu, sezgi ve bağlamdan uzaklaştığında, insan hayatı üzerinde düşündüğümüzden daha derin etkiler bırakabilir.

Düşünmek, sorgulamak, sezmek, kavramsallaştırmak… Bu beceriler, sessizce geri çekiliyor. Elon Üniversitesi bünyesindeki Imagining the Digital Future Center tarafından 2024’te yayımlanan bir rapor, bu konuda net bir uyarıda bulunuyor: Yapay zekâ, insanın karmaşık düşünme, empati ve öz-farkındalık gibi zihinsel yetilerini zayıflatabilir. Raporun direktörü, internet ve teknoloji araştırmalarının öncülerinden Lee Rainie, yapay zekânın “veri odaklı kararlar” sunarken geçmişin bilişsel alışkanlıklarını erozyona uğrattığını vurguluyor.

Bu dönüşüm kaçınılmaz olabilir. Ama bu dönüşümün bedeli düşünme yetimizi yitirmek olmamalı. İşte bu yüzden, aşağıdaki başlıklara dikkat çekiyoruz:

Yapay Zekâ Karşısında Düşünmeyi Korumak İçin…

• Karar süreçlerinde insan kalmalı. Yapay zekâ sonsuz veri işleyebilir, ama sezgi ve eleştirel düşünce hâlâ insana ait. Yorumlama ve bağlamlandırma yetimizi kullanmazsak, sadece “uygulayan” oluruz.
• Eğitimi sadece bilgi aktaran değil, düşünce üreten bir yapıya dönüştürmeliyiz. Öğrenciler yapay zekâyı kullanmalı; ama aynı zamanda analiz, sentez, üretim süreçlerini de öğrenmeli. Aksi halde yüzeysel bilgi, derin düşüncenin önüne geçer.
• Danışmayı kutsallaştırmamalıyız. Her yanıtı sorgulamadan almak, düşünmeyi küçümsemek demektir. Oysa yapay zekâ sadece bir araçtır; yönü belirlemesi gereken biziz.
• Beyin de kas gibidir. Kullanmazsak zayıflar. Navigasyonla yön duygumuzu, hesap makineleriyle işlem yetimizi, tahmin sistemleriyle dil becerimizi kaybediyoruz. Oysa bu becerileri korumak, insan kalabilmek için şart.

Peki İnsanlar Nasıl Davranıyor?

Bu gruptaki bireylerin ortaya koyduğu bazı eğilimler dikkat çekici:

• “Ben kimim, ne yapıyorum?” sorularına ilgi artıyor.
• “Makine ne yapamaz?” sorgusu gündemde.
• Dijital detokslar yapılıyor.
• Bildirim bombardımanına karşı odaklanma stratejileri geliştiriliyor.
• “Doğru düşünmek, hızlı düşünmekten önemlidir” yaklaşımı yaygınlaşıyor.
• Sabırlı olmanın zihinsel faydaları tekrar hatırlanıyor.

Sonuç olarak; yapay zekâ düşünmeyi ortadan kaldırıyor mu? Belki de tek başına değil. Belki de biz, düşünmenin ne olduğunu unutmaya başladık.

Düşünmek, sadece bilgi toplamak ya da başkasının fikrini tekrar etmek değildir. Düşünmek, kendinle baş başa kalmak, sezmek, sorgulamak, bir şeyi “neden” yaptığını bilmektir.

Bu yüzden düşünmenin insana kazandırdıklarını hatırlamakta fayda var:

1- Kendini ve dünyayı tanıma

“Ne hissediyorum?”, “Gerçekten ne istiyorum?” gibi sorulara dürüstçe yanıt vermek, düşünmenin ta kendisidir.

2- Net kararlar alabilme

Kavramsal düşünen biri, dış etkilerle savrulmaz. Ne yapmak istediğini bilir.

3- Duygusal dayanıklılık ve anlam arayışı

Düşünme becerisi gelişmiş birey, bastırmak yerine anlamaya yönelir. Bu da onu daha güçlü kılar.

Yapay zekâ çağında düşünmek, artık bilinçli bir eylem. Sadece hızlı bilgiye değil, doğru ve derin düşünmeye ihtiyacımız var. İnsanı insan yapan şey hâlâ sadece “veri” değil; sezgi, bağlam, anlam ve en önemlisi: Düşünce.

Kaynakça:

• https://imaginingthedigitalfuture.org
• https://www.youtube.com/watch?v=mj7auEcyAmA (“Yapay Zeka İki Nedenden Dolayı İyi Olmayacak!” | Fazıl Oral)